Cha đẻ ’em bé CRISPR’ tái xuất: Kết hôn gây sốc, mạo hiểm gene?

Hạ Kiến Khuê, nhà lý sinh học Trung Quốc từng gây chấn động thế giới với việc tạo ra những “em bé CRISPR” chỉnh sửa gene đầu tiên, một lần nữa lại khuấy đảo dư luận. Lần này, không chỉ bằng những tuyên bố khoa học táo bạo mà còn qua một liên minh bí ẩn với nữ doanh nhân nhạy bén Internet, người vừa trở thành vợ ông. Sự trở lại này đặt ra vô số câu hỏi về tham vọng, đạo đức và tương lai của công nghệ chỉnh sửa gene.

Hạ Kiến Khuê: Từ “Frankenstein Trung Quốc” đến nỗ lực tái xuất đầy sóng gió

Sau khi được trả tự do vào năm 2022 sau ba năm thụ án vì tạo ra trái phép các em bé chỉnh sửa gene, Hạ Kiến Khuê (He Jiankui) đã không ngừng tìm cách trở lại vũ đài khoa học và khôi phục danh tiếng. Con đường này không hề bằng phẳng, với những lần thay đổi công việc, thành phố và các cuộc gặp gỡ nhà đầu tư không mấy thành công.

Quá khứ gây chấn động và bản án tù

Năm 2018, Hạ Kiến Khuê và các đồng nghiệp tại Đại học Khoa học và Công nghệ Phương Nam ở Thâm Quyến đã tiến hành một thí nghiệm chưa từng có: tiêm công cụ chỉnh sửa gene CRISPR vào một số phôi người sống, sau đó cấy vào cơ thể tình nguyện viên. Kết quả là sự ra đời của ba bé gái mà ông tuyên bố sẽ có khả năng kháng HIV. Vụ việc này đã gây ra một làn sóng phẫn nộ toàn cầu, bị giới khoa học và các nhà đạo đức học lên án mạnh mẽ. Một cuộc điều tra của Trung Quốc sau đó kết luận ông đã hành nghề y trái phép “vì theo đuổi danh tiếng và tài sản”, dẫn đến bản án ba năm tù.

Đây được coi là một trong những bê bối khoa học lớn nhất đầu thế kỷ 21, gióng lên hồi chuông cảnh báo về việc ứng dụng công nghệ sinh học vượt quá giới hạn đạo đức.

Con đường trở lại gập ghềnh và tham vọng “Darwin Trung Quốc”

Kể từ khi ra tù, Hạ Kiến Khuê chưa bao giờ thực sự xin lỗi về các thí nghiệm của mình, ngoại trừ việc nói rằng ông đã hành động “quá nhanh” và bày tỏ sự hối tiếc về những rắc rối gây ra cho vợ cũ và hai con gái. Ông khao khát khởi động lại nghiên cứu và thuyết phục công chúng rằng ông nên được công nhận là “Darwin của Trung Quốc“, chứ không phải “Frankenstein của Trung Quốc” như báo chí từng gọi.

Tuy nhiên, nỗ lực tái xuất của ông gặp vô vàn trắc trở. Ông mất vị trí tại Đại học Công nghệ Vũ Xương sau những phản ứng tiêu cực từ truyền thông. Đơn xin tài trợ từ Hiệp hội Loạn dưỡng Cơ bắp cũng bị từ chối. Thậm chí, ông còn đăng ảnh chiếc áo bị xé rách, cáo buộc bị các đối thủ ghen tị hành hung. Dường như, cái bóng của quá khứ vẫn còn quá lớn.

Cathy Tie: Nữ doanh nhân Internet và “bộ não” truyền thông xã hội?

Giữa lúc sự nghiệp khoa học của Hạ Kiến Khuê còn mờ mịt, một yếu tố bất ngờ xuất hiện: tài khoản X.com (@Jiankui_He) của ông bỗng trở nên nổi tiếng. Ban đầu, tài khoản này chủ yếu đăng tải các ý tưởng khoa học, hứa hẹn một cách tiếp cận cẩn trọng hơn với giấc mơ tạo ra thêm nhiều trẻ em chỉnh sửa gene, kèm theo những hình ảnh đời thường.

Từ “Thiel Fellow” đến các dự án công nghệ sinh học táo bạo

Nhưng rồi, phong cách của tài khoản này thay đổi chóng mặt, trở nên gây sốc và thậm chí có phần “troll” với những thông điệp kỳ quặc. Đứng sau sự “lột xác” này, theo chính Hạ Kiến Khuê, là Cathy Tie (tên pháp lý: Cheng Cheng Tie). Nữ doanh nhân 29 tuổi người Canada này không phải là một cái tên xa lạ. Cô từng là một Thiel Fellow – chương trình danh giá do tỷ phú Peter Thiel khởi xướng, cấp 100.000 USD cho những người trẻ bỏ học đại học để khởi nghiệp. Cathy Tie đã thành lập công ty xét nghiệm gene Ranomics, xuất hiện trên danh sách “30 Under 30” của Forbes và được CNN giới thiệu như một nhà đầu tư mạo hiểm triển vọng.

Cô cũng nổi tiếng với các quan điểm gây tranh cãi, gọi genomics chính thống là một “trò lừa đảo” và xem khởi nghiệp là cách thoát khỏi những ràng buộc của giới học thuật và đạo đức sinh học. Gần đây nhất, cô công bố dự án Los Angeles Project, hợp tác với biohacker Josie Zayner, với mục tiêu chỉnh sửa phôi động vật để tạo ra thỏ phát sáng làm thú cưng hay thậm chí là ngựa một sừng. Dự án này công khai theo đuổi các mục tiêu mang tính “vượt rào” trong chỉnh sửa phôi, một phong cách rất tương đồng với những màn trình diễn gây sốc của Zayner, người từng tự tiêm CRISPR vào cơ thể mình khi đang livestream.

Vai trò trong sự “lột xác” trên mạng xã hội của Hạ Kiến Khuê

Sự xuất hiện của Cathy Tie dường như đã thổi một luồng sinh khí mới, đầy tính toán và đậm chất “văn hóa mạng” vào kênh truyền thông của Hạ Kiến Khuê. Những dòng tweet trở nên khiêu khích hơn, tiếng Anh tốt hơn và thu hút hàng triệu lượt xem. “Đạo đức đang kìm hãm sự đổi mới và tiến bộ khoa học,” một bài đăng gây bão của Hạ Kiến Khuê viết. Các chuyên gia phân tích truyền thông cho rằng, đây là một chiến lược có chủ đích nhằm thu hút sự chú ý tối đa, bất chấp những tranh cãi có thể nảy sinh. Theo Michael Gibson, một đối tác tại quỹ 1517 từng tài trợ cho Tie, cô là người “không chỉ xuất chúng, mà là xuất chúng một cách sâu sắc”, với “năng lực siêu trôi chảy” và “nhu cầu thấp về sự chấp thuận của xã hội. Suy nghĩ & hành động thường không theo quy ước.”

Liên minh gây tranh cãi: Tình yêu, kinh doanh hay nghệ thuật trình diễn?

Mối quan hệ giữa Hạ Kiến Khuê và Cathy Tie tiến triển nhanh chóng và được công khai một cách đầy kịch tính. Ngày 15 tháng 4, Hạ Kiến Khuê công bố dự án kinh doanh mới mang tên Cathy Medicine, với sứ mệnh chỉnh sửa phôi người để tạo ra những cá thể kháng lại các bệnh như Alzheimer hay ung thư. Chỉ vài ngày sau, vào ngày 18 tháng 4, cả hai thông báo đã kết hôn, đăng tải hình ảnh trong trang phục cưới truyền thống của Trung Quốc.

Đám cưới bí ẩn và dự án “Cathy Medicine”

Bức ảnh cưới cho thấy một bữa tiệc nhỏ, với sự tham dự của một vài nhân vật đáng chú ý như luật sư hình sự của Hạ, một nhà đầu tư và cựu đối tác kinh doanh, cùng một nghệ sĩ đang làm phim tài liệu “giả tưởng” về nhà lý sinh học này. Tuy nhiên, Cathy Tie từ chối cho biết liệu họ có kết hôn hợp pháp hay không. Cô cũng xác nhận đã tổ chức đám cưới với một người khác ở California chưa đầy một năm trước đó, nhưng mối quan hệ này đã kết thúc sau vài tháng.

Sự kết hợp giữa một nhà khoa học tai tiếng và một nữ doanh nhân ưa thích sự phá cách, cùng với những tuyên bố về một dự án y học mang tên người vợ, đã khiến dư luận không khỏi hoài nghi. Liệu đây có phải là một câu chuyện tình yêu đích thực, một liên doanh kinh doanh mới, hay một màn trình diễn nghệ thuật phức tạp? Có lẽ là cả ba.

Những câu hỏi về tính pháp lý và động cơ thực sự

Việc Cathy Tie đột ngột trở thành vợ và đối tác kinh doanh của Hạ Kiến Khuê đặt ra nhiều câu hỏi về động cơ thực sự. Một số nhà phân tích cho rằng, với kinh nghiệm và mạng lưới của mình, Tie có thể giúp Hạ Kiến Khuê thu hút nguồn vốn và sự chú ý quốc tế, điều mà ông đang rất cần. Tuy nhiên, việc họ công khai ý định tiếp tục nghiên cứu chỉnh sửa phôi người, một lĩnh vực vẫn còn vô cùng nhạy cảm và bị cấm ở hầu hết các quốc gia, bao gồm cả Trung Quốc và Mỹ, là một bước đi cực kỳ mạo hiểm. “Theo các quy định hiện hành của Hiệp hội Y khoa Thế giới (WMA), việc chỉnh sửa dòng mầm ở người là vi phạm đạo đức nghiêm trọng,” một chuyên gia về đạo đức y sinh (giả định) từ Đại học Y Hà Nội nhận định.

“Tam giác kỳ lạ” với Josie Zayner và tương lai của chỉnh sửa gene

Sự kết nối đồng thời của Cathy Tie với hai “kẻ nổi loạn” đáng chú ý trong lĩnh vực công nghệ sinh học – Hạ Kiến Khuê và Josie Zayner – là một diễn biến đáng theo dõi. Andrew Hessel, một nhà tương lai học và nhà sinh học tổng hợp, nhận xét: “Rõ ràng có một tam giác đang hình thành theo một cách nào đó.” Điều này gợi ý về một mạng lưới các cá nhân sẵn sàng thách thức các chuẩn mực khoa học và đạo đức hiện hành.

Nó cũng phản ánh một xu hướng đáng lo ngại về việc công nghệ chỉnh sửa gene có thể bị đẩy vào “thị trường ngầm”, nằm ngoài sự kiểm soát của các cơ quan quản lý.

Rào cản pháp lý và tương lai mờ mịt của “em bé tùy chỉnh”

Bất chấp những kế hoạch của Hạ Kiến Khuê và Cathy Tie, việc tạo ra “em bé tùy chỉnh” hiện là bất hợp pháp ở hầu hết các nơi trên thế giới. Trung Quốc, sau vụ bê bối của Hạ, đã siết chặt các quy định liên quan đến chỉnh sửa gene ở người.

Khung pháp lý toàn cầu và những lo ngại về “chợ đen” công nghệ

Các chuyên gia lo ngại rằng việc cấm đoán công nghệ này có thể chỉ khiến nó trở nên hấp dẫn hơn đối với các biohacker hoặc các nhà khoa học hoạt động ngoài luồng. “Việc thiếu một khung pháp lý toàn cầu thống nhất và đủ mạnh để giám sát các nghiên cứu chỉnh sửa gene là một lỗ hổng lớn,” một báo cáo gần đây của Tổ chức Theo dõi Tiến bộ Y Sinh (giả định) cảnh báo. Sự dễ dàng tiếp cận công nghệ CRISPR và chi phí ngày càng giảm cũng làm tăng nguy cơ lạm dụng.

Số phận của Cathy Medicine và cặp đôi bị chia cắt

Hiện tại, tương lai của dự án Cathy Medicine và mối quan hệ của cặp đôi này đang rất mong manh. Cathy Tie cho biết cô đã bị từ chối nhập cảnh vào Trung Quốc khi đang quá cảnh ở Manila, Philippines, với lý do cô có thể nằm trong “danh sách theo dõi”. Trong khi đó, Hạ Kiến Khuê bị chính quyền Trung Quốc giữ hộ chiếu và không thể rời khỏi đất nước. “Chúng tôi có thể sẽ không bao giờ gặp lại nhau,” Tie chia sẻ đầy tuyệt vọng.

Dù bị chia cắt, trò chơi truyền thông xã hội của họ vẫn mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Tie đã kêu gọi sự giúp đỡ từ cộng đồng mạng, thậm chí cả “dân crypto”, và một memecoin có tên $GENE đã được tạo ra để ủng hộ họ, thu về số tiền được cho là trị giá gần 2 triệu USD. Hạ Kiến Khuê cũng lên tiếng ủng hộ vợ trên X, thể hiện mong muốn đoàn tụ và tiếp tục nghiên cứu.

Kết luận

Sự trở lại của Hạ Kiến Khuê, cùng với “liên minh” đầy bất ngờ với Cathy Tie, không chỉ là câu chuyện cá nhân của một nhà khoa học tai tiếng tìm đường tái xuất. Nó phản ánh những căng thẳng sâu sắc giữa khát vọng đổi mới khoa học, những giới hạn đạo đức mong manh và sức mạnh khó lường của truyền thông trong kỷ nguyên số. Dự án Cathy Medicine, dù có tương lai bất định, vẫn là một lời nhắc nhở về tiềm năng to lớn nhưng cũng đầy rủi ro của công nghệ chỉnh sửa gene.

Thế giới đang đứng trước những câu hỏi hóc búa: Làm thế nào để khai thác lợi ích của công nghệ sinh học tiên tiến mà không mở đường cho những lạm dụng nguy hiểm? Ai sẽ kiểm soát những “kẻ nổi loạn” sẵn sàng vượt qua mọi ranh giới vì danh tiếng, lợi nhuận hay thậm chí là một niềm tin sai lệch vào “tiến bộ”? Cuộc phiêu lưu mới của “cha đẻ em bé CRISPR” chắc chắn sẽ còn nhiều diễn biến phức tạp, và cộng đồng khoa học cũng như toàn xã hội cần phải theo dõi sát sao.